Sebahattin Karaca
Osmanlı Posta İdaresi
“At üstünde, Ä°stanbul- Belgrad 3 günde”
1754’den 1774 yılına kadar Osmanlıları idare eden lll. Sultan Mustafa, ilk defa “daireler arası resmi yazışmaları” taşımak için atlı posta ulaklarından oluÅŸan, resmi posta taşıma sistemi kurmuÅŸtur. Büyük ÅŸehirlerde, atların deÄŸiÅŸimi için posta merkezleri düzenlemiÅŸ, bu merkezlerde yorulan at ve posta tatarları dingin olanlarla deÄŸiÅŸtirilmiÅŸ, bu sayede postanın hızla adrese ulaşımını saÄŸlamıştır. Öyle ki, Belgrad’tan verilmiÅŸ bir mektup hava durumuna göre, Ä°stanbul’a 3-4- günde ulaÅŸmıştır. Ä°mparatorluÄŸun temsilcisi olan atlı posta ulaÄŸları, geniÅŸ yetkilerle donatıldığı ve posta iÅŸine önem verildiÄŸi için, bir posta süvarisine gerektiÄŸinde, kaymakamın ve valinin bile atını alabilme yetkisini verilmiÅŸtir.
1826 yılına gelindiğinde ise düzensiz olan postanın, çıkış ve varış günleri sisteme bağlanmış olup, resmi makamlarca postanın ne zaman gideceğinin önceden bilinmesi sağlanmıştır. Bunun dışında ücreti mukabilinde posta süvarileri özel mektup ve kurye taşıması da yapmışlarsa da, 1840 yılına kadar sivil posta taşıma işi çok gelişmemiştir..
HALİÇ İSTANBUL PUL VE POSTAKARTI
Avrupa’da Ä°ngiltere ve Fransa’da olduÄŸu gibi, 1840 yılında Osmanlılar da resmi ve sivil postaları taşımak için Osmanlı Posta Ä°daresini kurmuÅŸtur. Hatta 6 Mayıs 1840 yılında, Ä°ngiltere dünyada ilk defa üzerinde kral ve kraliçenin resimlerinin olduÄŸu iki çeÅŸit posta pulu basmış ve zarfların üzerine pul yapıştırarak damga ve tarih vurmuÅŸlardır. Ãœzerinde devlet adamı – kral – kraliçe – yazar - düşünür gibi insanların olduÄŸu pul kullanımı Avrupa ülkelerinde hızla yayılmıştır. Buna mukabil Osmanlı Posta Ä°daresi’nde, dini gerekçelerle pul basılmamıştır (dini inanca göre pul üstünde resim uygun görülmemiÅŸtir). Posta pulu yerine ya tura, ya da Arapça yazıdan oluÅŸmuÅŸ, kaÅŸe kullanılmıştır. Posta veya mektup ücreti; ağırlık ve varış mesafesine göre, saat / at koÅŸusu hesapları ile yapılmıştır. Ağırlık ve posta ücreti zarfın üzerine yazılmıştır. (Örnek, 1843 yılında Manastır ÅŸehrinde çıkan mektup - Deraliye(istanbul)’dan Aleppo’ya giden 1848 tarihli mektup. 1849’da Ãœsküp’den çıkan mektuplar da olduÄŸu gibi)
1848 Ä°STANBUL'DAN- ALEPPO'YA TURALI MEKTUP
1841 yılında Posta Tatarlarından oluÅŸmuÅŸ “atlı posta” sistemi devreye sokulmuÅŸtur. Burada “Kemahlı Posta Tatarları” Osmanlının gözde postacıları olmuÅŸlardır. Posta idaresinin başındaki yönetici, Osmanlılarda çok önemsendiÄŸinden protokollerde kendisine, padiÅŸahın yakınında yer verilmiÅŸtir.
Posta merkezlerinde, mektupların tamamı liste yapılarak kayıt altına alınırdı. Atın üstündeki semerinin bir gözünde mektup ve listeler, diÄŸer gözünde ise küçük boyutta taşınabilir paketler olurdu. Bu paketler ip ile baÄŸlanır, üzerine mum eritilerek mühürlenirdi. Merkezde düzenlenen listesinde, her mektup için bir sıra numarası, isim-soy isim ve varacağı yer yazılırdı. Titizlikle hazırlanarak postalar, varış noktasında yine aynı titizlikle kontrol edilir, kayıt altına alınırdı. (Rusçuk’tan Åžumlu’ya Tatar mektupları).
1844'DE RUSÇUK'DAN(BULGARİSTAN) ŞUMNU'YA GİDEN POSTA KAYIT LİSTESİ
KuruluÅŸundan bu ana kadar olan süreyi pulsuz mektuplaÅŸma veyahut damgalı veya mühürlü geçen süre olarak tanımlayabiliriz. Ä°lk defa 12 Ocak 1862 yılında Osmanlı Posta Ä°daresi, gravürlü dört çeÅŸit posta pulu bastırmıştır. Bunlar 1 para, 2 para, 5 para, 20 paralık posta pullarıdır. Pullar üzerine ilk defa Sultan I. Abdülmecit’in tuÄŸrası basılarak kullanılmıştır. PadiÅŸahın tuÄŸrası bulunan pullarda uzaklığa göre çizgi, nokta ve mühür kullanılmıştır.
Bundan sonra basılan pullar küçük formatlı olup, üzerinde yarım ay ve o dönemin sultanının tuğrası kullanılmıştır. Pulların üzerine basılan mühürler kare veya yuvarlak olmuştur. Arapça yazı içermiş ve şehirden şehire mührün formatı değişik olmuştur. 1867 yılından itibaren Arapça ve Latince olmak üzere iki dilden mühürler kullanılmıştır.
KANDÄ°LLÄ°
1913 yılında ilk defa resim kullanılmıştır. O pul, üzerinde İstanbul merkez postane binası olan puldur. Arkasından Rumelihisarı olmak üzere farklı yapı resimleri ile pullar basılmıştır. Bu yıldan sonra pulların üzerinde şahıs dahil olmak üzere resimler kullanılmıştır.
“1920 ve 1921’de çok özel bir durum sözkonusudur. Ä°stanbul ve Ankara yönetimleri birbirini tanımadıkları için, aralarındaki yazışmalar, pulsuz yapılmıştır. Bu arada, Ankara yönetiminin elinde posta pulu olmadığından Anadolu’da resmi dairelerdeki “Osmanlı resmi damga pulları” üzerine mühür vurularak ve yıl ibareleri yazılarak posta pulu haline dönüştürülmüştür. Hatta makina ve mühür olmayan bazı yerlerde harç pulları üzerine elle ‘’Angora’’ veya ‘’Posta’’ altına da yıl yazılarak, harç pulları “mektup pullarına” dönüştürülmüştür. Bu pullar Ankara yönetiminin bütün Anadolu’daki posta merkezlerine yeni posta pulu bastırıp göndermesine kadar devam etmiÅŸtir”
Bilgi, belge, mektup ve posta mühürlerinin ortaya koyduÄŸu duruma göre ilk mühür Foça’da (Foça-i Atik) 1869 yılında kullanılmıştır. Yenifoça Posta Ä°daresi’nde ise ilk mühür 1890 yılına aittir (Örnek:10 Foça’nın ilk posta mühürleri ve damgaları).
FOÇA VE YENÄ°FOÇA’NIN Ä°LK POSTA DAMGALARI
ÃœZERÄ°NDE OSMANLI Ä°MPARATORLUÄžU TURASI OLAN POSTA PULU
21.2.1897 TARÄ°HÄ°NDE ÃœSKÃœP’DEN NÄ°ÅžE GÄ°DEN TAM TEÅžEKKÃœLLÃœ POSTA KARTI
1849 ÃœSKÃœP’DEN YOLA ÇIKAN NEGATÄ°F DAMGALI MEKTUP
1854 KIRK KÄ°LÄ°SE'DEN Ä°STANBUL'A GÄ°DEN MEKTUP
ATLI POSTA ULAÄžI
Sebahattin Karaca
sebahattinkaraca35@hotmail.com
www.sebahattinkaraca.com
“At üstünde, Ä°stanbul- Belgrad 3 günde”
1754’den 1774 yılına kadar Osmanlıları idare eden lll. Sultan Mustafa, ilk defa “daireler arası resmi yazışmaları” taşımak için atlı posta ulaklarından oluÅŸan, resmi posta taşıma sistemi kurmuÅŸtur. Büyük ÅŸehirlerde, atların deÄŸiÅŸimi için posta merkezleri düzenlemiÅŸ, bu merkezlerde yorulan at ve posta tatarları dingin olanlarla deÄŸiÅŸtirilmiÅŸ, bu sayede postanın hızla adrese ulaşımını saÄŸlamıştır. Öyle ki, Belgrad’tan verilmiÅŸ bir mektup hava durumuna göre, Ä°stanbul’a 3-4- günde ulaÅŸmıştır. Ä°mparatorluÄŸun temsilcisi olan atlı posta ulaÄŸları, geniÅŸ yetkilerle donatıldığı ve posta iÅŸine önem verildiÄŸi için, bir posta süvarisine gerektiÄŸinde, kaymakamın ve valinin bile atını alabilme yetkisini verilmiÅŸtir.
1826 yılına gelindiğinde ise düzensiz olan postanın, çıkış ve varış günleri sisteme bağlanmış olup, resmi makamlarca postanın ne zaman gideceğinin önceden bilinmesi sağlanmıştır. Bunun dışında ücreti mukabilinde posta süvarileri özel mektup ve kurye taşıması da yapmışlarsa da, 1840 yılına kadar sivil posta taşıma işi çok gelişmemiştir..
Avrupa’da Ä°ngiltere ve Fransa’da olduÄŸu gibi, 1840 yılında Osmanlılar da resmi ve sivil postaları taşımak için Osmanlı Posta Ä°daresini kurmuÅŸtur. Hatta 6 Mayıs 1840 yılında, Ä°ngiltere dünyada ilk defa üzerinde kral ve kraliçenin resimlerinin olduÄŸu iki çeÅŸit posta pulu basmış ve zarfların üzerine pul yapıştırarak damga ve tarih vurmuÅŸlardır. Ãœzerinde devlet adamı – kral – kraliçe – yazar - düşünür gibi insanların olduÄŸu pul kullanımı Avrupa ülkelerinde hızla yayılmıştır. Buna mukabil Osmanlı Posta Ä°daresi’nde, dini gerekçelerle pul basılmamıştır (dini inanca göre pul üstünde resim uygun görülmemiÅŸtir). Posta pulu yerine ya tura, ya da Arapça yazıdan oluÅŸmuÅŸ, kaÅŸe kullanılmıştır. Posta veya mektup ücreti; ağırlık ve varış mesafesine göre, saat / at koÅŸusu hesapları ile yapılmıştır. Ağırlık ve posta ücreti zarfın üzerine yazılmıştır. (Örnek, 1843 yılında Manastır ÅŸehrinde çıkan mektup - Deraliye(istanbul)’dan Aleppo’ya giden 1848 tarihli mektup. 1849’da Ãœsküp’den çıkan mektuplar da olduÄŸu gibi)
1841 yılında Posta Tatarlarından oluÅŸmuÅŸ “atlı posta” sistemi devreye sokulmuÅŸtur. Burada “Kemahlı Posta Tatarları” Osmanlının gözde postacıları olmuÅŸlardır. Posta idaresinin başındaki yönetici, Osmanlılarda çok önemsendiÄŸinden protokollerde kendisine, padiÅŸahın yakınında yer verilmiÅŸtir.
Posta merkezlerinde, mektupların tamamı liste yapılarak kayıt altına alınırdı. Atın üstündeki semerinin bir gözünde mektup ve listeler, diÄŸer gözünde ise küçük boyutta taşınabilir paketler olurdu. Bu paketler ip ile baÄŸlanır, üzerine mum eritilerek mühürlenirdi. Merkezde düzenlenen listesinde, her mektup için bir sıra numarası, isim-soy isim ve varacağı yer yazılırdı. Titizlikle hazırlanarak postalar, varış noktasında yine aynı titizlikle kontrol edilir, kayıt altına alınırdı. (Rusçuk’tan Åžumlu’ya Tatar mektupları).
KuruluÅŸundan bu ana kadar olan süreyi pulsuz mektuplaÅŸma veyahut damgalı veya mühürlü geçen süre olarak tanımlayabiliriz. Ä°lk defa 12 Ocak 1862 yılında Osmanlı Posta Ä°daresi, gravürlü dört çeÅŸit posta pulu bastırmıştır. Bunlar 1 para, 2 para, 5 para, 20 paralık posta pullarıdır. Pullar üzerine ilk defa Sultan I. Abdülmecit’in tuÄŸrası basılarak kullanılmıştır. PadiÅŸahın tuÄŸrası bulunan pullarda uzaklığa göre çizgi, nokta ve mühür kullanılmıştır.
Bundan sonra basılan pullar küçük formatlı olup, üzerinde yarım ay ve o dönemin sultanının tuğrası kullanılmıştır. Pulların üzerine basılan mühürler kare veya yuvarlak olmuştur. Arapça yazı içermiş ve şehirden şehire mührün formatı değişik olmuştur. 1867 yılından itibaren Arapça ve Latince olmak üzere iki dilden mühürler kullanılmıştır.
1913 yılında ilk defa resim kullanılmıştır. O pul, üzerinde İstanbul merkez postane binası olan puldur. Arkasından Rumelihisarı olmak üzere farklı yapı resimleri ile pullar basılmıştır. Bu yıldan sonra pulların üzerinde şahıs dahil olmak üzere resimler kullanılmıştır.
“1920 ve 1921’de çok özel bir durum sözkonusudur. Ä°stanbul ve Ankara yönetimleri birbirini tanımadıkları için, aralarındaki yazışmalar, pulsuz yapılmıştır. Bu arada, Ankara yönetiminin elinde posta pulu olmadığından Anadolu’da resmi dairelerdeki “Osmanlı resmi damga pulları” üzerine mühür vurularak ve yıl ibareleri yazılarak posta pulu haline dönüştürülmüştür. Hatta makina ve mühür olmayan bazı yerlerde harç pulları üzerine elle ‘’Angora’’ veya ‘’Posta’’ altına da yıl yazılarak, harç pulları “mektup pullarına” dönüştürülmüştür. Bu pullar Ankara yönetiminin bütün Anadolu’daki posta merkezlerine yeni posta pulu bastırıp göndermesine kadar devam etmiÅŸtir”
Bilgi, belge, mektup ve posta mühürlerinin ortaya koyduÄŸu duruma göre ilk mühür Foça’da (Foça-i Atik) 1869 yılında kullanılmıştır. Yenifoça Posta Ä°daresi’nde ise ilk mühür 1890 yılına aittir (Örnek:10 Foça’nın ilk posta mühürleri ve damgaları).
Sebahattin Karaca
sebahattinkaraca35@hotmail.com
"Sebahattin Karaca" bütün yazıları için tıklayın...