100 yasini devirenler kulübü
Dünyanin yasayan en yasli insani Japon Jiröemon Kimura geçen hafta 116 yasinda vefat etti.
94 yasindaki aktif, çok bakimli hanim hastam ile girisim gerektiren kapak rahatsizligini konusuyordum, refakatindeki Bey için „Esiniz de gelebilir konu önemli detayli konusup ne yapacagimiza, riskleri göz önünde bulundurarak birlikte karar verelim“ dedim; „O benim erkek arkadasim disarida bekleyebilir“ dedi. Konusma sirasi iki kez saate bakan hastam „lütfen açik ameliyat olsun; beni uzun vadeli iyi çalisan bir kapak istiyorum” dedi. “Hem simdi acelem var gitmem gerek, erkek arkadasim ile Tango kursumuz var„ dedi. Gülümsedim. Istedigi oldu ve ameliyat sonrasi 3 gün gibi kisa bir zaman diliminde eskisinden daha fit hiçbir rehabilitasyon programina gerek duymadan hastaneden ayrildi. Isviçre`de çalistigim Üniversite Hastanesi‘nde yasadigim bu olay inanin ki nadir bir durum degil. Burasi erkek ortalama yasi 80.3 yildir kadin ortalama yasi 84.7 yil olan bir yer. (TR‘de Kadin için 76 yas Erkek için 72 yas 2012 Istatistikleri) Günlük programlari çok dolu olan bu fit yasli insanlarin saglik kontrolleri için günlük aktivitelerinin yaninda zaman bulmak genelde çok zordur.
Hepimizin hayali degil midir (yasli) Lucas Cranach ìn “gençlik havuzu” tablosunda ifade ettigi sekilde havuza yasli girip genç dinamik olarak yine çikabilmek. Sonsuz yasam, ölümsüzlük hayali olsa da 100 yasini devirenler kulübüne girebilmek birtakim faktörlere bagli.
Kyotango`dan gelen Kimura`nin 7 çocugu, 14 torunu, 25 torunun çocugu ve 14 torunun torunu vardi. 45 yil Postaci olarak çalistiktan sonra emekliliginden sonra da 90 yasina kadar kendi tarlalarinda çalismaktaydi Kimura.
Kayitlara geçen en yasli insan 122 yasinda vefat eden Fransiz Jeanne Louis Calment (1875-1997) dir. 13 yasinda Vincent van Gogh ile karsilasmis, kizini çok genç yasta daha 36 yasindayken kaybetmis biri Madame Calment. 80 yasinda eskrime baslamis, 100 yasina kadar bisiklete binmistir. Sigara yaninda bol miktarda çikolata ve sarap içermis. Nihayet 110 yasinda evi yaninca (düskünlükten degil) yaslilar evine gitmeyi kabul etmistir.
Romalilar zamaninda insanlar ortalama 22 yil, orta çagda 33 yil, 19. yüzyilin basinda 49 yil yasiyorken, günümüzde insanlar ortalama 70-80 yil yasayabiliyorlar . Günümüzde orta Avrupa`da dogan bir bebek %50 sansla 100 yasina gelebilir. Halihazirda 5000 insandan biri 100. Dogum gününü kutluyor, 7 milyon insandan biri 110 yasini görebiliyor. 90 yasindakiler günümüzde futbol oynuyor ya da Maraton kosusuna katilabiliyor.
Bu durum çevresel faktörlerin iyilesmesi, tibbin ilerlemesi yaninda kisilerin genleri ve yasam stili, yasama bakisi ile çok yakindan ilgili.
Yaslanma neye bagli
Vücudumuz sayisiz hücreden olusmakta. Bu hücreler degisik süre yasamakta. Ölen hücrelerin yerine yenileri gelmekte. Çogu hücre sinirli bölünebiliyor. Ilerleyen yasla ölen hücrelerin yenilenmesi zayiflamakta veya hücreler yenilenememekte ya da yerine hastalikli hücreler gelisip hastaliklar olusmakta. Yaslandikça hücre rejenerasyonu mekanizmalari da iyi çalismamakta.1960‘li yillarda Hyflick isimli arastirmaci hücre kültürlerinde insan hücresinin en fazla 50 kez bölünebildigini gözlemlemistir 20 yil sonra arastirmacilar hücre bölünmesi sirasinda DNA nin çift kata çiktigini ve her seferinde bir parçasinin yok oldugunu bulmuslar. Kromozom seklinde hücrede görülen DNA nin son kisimlari yani Telomerler kodlanmayan DNA olup DNA-Polimeraz enziminin baglanma yeridirler. Bu DANN- Polimeraz enzimi genetik kodun hücre bölünmesi ile iki katina çikmasindan sorumludur. Her hücre bölünmesinde telomerler kisalir ve DNA-Polimeraz enzimi için artik baglanma yeri kalmayincaya kadar bu durum devam eder, bu asamadan sonra artik hüce bölünemeycektir.
Diger neden oksidatif strese fazlaca maruz kalma ile ilgili hücre yipranmasi. Böylelikle hücre dolayisiyla organizma yaslanmakta. Fakat fiziksel hareket ile olusan oksidatif stresin iyi etkisi var, insülin rezistansini baskiladigi ve vücudun diger oksidatif stres yapicilarina karsi direncini artirdigini gösterilebilmistir. Fiziksel aktivite ile gelen iyi oksidatif stresin iyi etkisi disaridan alinan Vit C, Vit E ile azaltilmaktadir. Ek Vitamin alanlara duyurulur.
Iyi genler mi? iyi yasama mi?
Yaklasik 150 SNPs (snips, single nucleotide polymorphism) den yola çikarak uzun yasama ile ilgili 70 gen tanimlanmistir. Bunlardan 3`ü en çok bilinenlerdir APOE (ayni zamanda Alzheimer ile baglantili olan Gen), EXO1 (DNA onarimini güçlendiriyor), FoxO-gen (hücrenin enerji bilançosundan, Insülin regülasyonundan sorumlu).
Avrupa , ABD ve Japonya `da pek çok 100 yasindaki insanda bu genlerin çesitli varyasyonlari görülmektedir. 80-90 yasina gelenlerde %70 çevresel faktörler 30% genlerin etkisi oldugu düsünülüyor. . 100, 110 yasina gelenlerde genlerin agirligi daha baskin.
Genlerin yaninda yasam stili, hayata bakis ve sosyal (fiziki ve manevi) entegrasyon çok çok önemli.
Max Plank Enstitüsü‘nden gelen bir arastirmaya göre beklenen yasimizi daha hayatin ilk yillarinda 10% kadar etkileyebiliyoruz. Sonra sosyal ve ekonomik faktörler, egitim ve yasam stili önem kazaniyor. Bu faktörlere 65-70% kadar yaslanabilmemiz ile ilgili. Genlere düsen pay ise sadece 25-30% kadardir. Buna göre 70 yasinda bile olsaniz sigarayi birakmaniz yasam uzunlugu açisindan size fayda verebilir.
Japon Okinawa adasinda yapilmis çok inceleme var. Dünya`da en çok 100 yas civari insan burada yasiyor. Iyi beslenme ve hareket etme yaninda insanlarin bir ugrasisinin olmasi, toplumda saygi görmesi ve de sosyal bir aga dahil olmasinin (aile, arkadaslar, dernekler) önemli oldugu gösterilebilmis. Arastirmacilar ayni sonuçlari 90 yas üzeri çok insanin yasadigi Sardunya adasindaki çalismalarinda da gözlemlemisler.
Akdeniz Üniversitesi Gerontoloji bölümünde yapilan bir arastirmaya göre; Ülkemizde son yapilan nüfus sayimina göre 100 yasin üzerinde olanlarin sayisi inanilacak gibi degil ama 33 binin üzerinde. Bunlardan en dikkat çekeni Aydin'in en büyük ilçesi Nazilli. Bu ilçede 90 yas üzeri tam 161 kisi var. Bunlardan 48'i 100 yasin üzerinde durumunda. Aktivite, optimist hayat felsefesi, paraya önem vermeme ve onlari kucaklayan iyi bir sosyal çevre, saglikli bir yasam stili bu yaslilarin ortak paydasi olarak tanimlanmis.
Heidelberg Üniversitesi‘nden (C. Rott et all.) gelen bir yasam kalitesi arastirmasina göre 100 yasindakiler 40-60 yasindakilerden hiç farkli hissetmiyor.. gelecegi planliyorlar, çok becerikli olarak zorluklar ile bas edebiliyorlar. Hayata karsi bakis açilari pozitif, hedefleri var ve hayatin güzel seylerine konsantre oluyorlar.
Uzun, saglikli, genç yasama yaninda uzun, yasli, sagliksiz yasamak
Yaslilik bilimcileri (Gerontologlar) nin artik hedefi bu insanlari uzun yasatma yaninda saglikli olarak uzun yasatabilmekte yatiyor. Yaslilikta saglikli kalabilmenin prevansyonu orta yaslilik devrinde baslayan programlar ile desteklenmektedir.
Bunun hem sosyal hem de ekonomik nedenleri var, yatalak durumdaki yaslilarin ailelerine, ülkelerinin bütçelerine getirecegi yük korkutmaktadir. Ekonomistler uzun emekli maasi alanlarin ülke bütçelerine getirecegi yükün karamsar tablosunu çiziyorlar. Böyle giderse emekli maaslarinin düsmek zorunda olacagi, 70 -80 yasindan sonra da çalismak zorunda kalinacagina insanlari hazirliyorlar. Özellikle baby boomer‘lar (1950 ile 1965 arasi doganlar) kendilerini simdiden hazirlamali diyorlar.
60 yas üzeri nüfusu 10 milyon olan Türkiye en hizli yaslanan ülkeler siralamasinda 2 siradadir. 2050’de 60’i geçecek nüfusun: 30 milyon, bakima muhtaç olacak yasli sayisi: 15 milyon olacagi hesaplaniyor.Bu konuda devletlere yaslilari koruyan, gözetleyen uzun vadeli iyi bir strateji belirleme düsmekte.
Photo Ursula Markus
nazan.walpoth@insel.ch
|
